Unitar dövlət
Dövlət — vahid, ayrılmaz dövlət olub ərazisinin hər hansı siyasi müstəqilliyə malik olmayan inzibati ərazi vahidlərinə bölünməsi ilə xarakterizə edilir. Unitar dövlət (latın dilində "unus" - "vahid", "tək" deməkdir) – sadə, bəsit, vahid dövlətdir ki, onun tərkibi bir qayda olaraq inzibati ərazi vahidlərindən (vilayət, mahal, rayon, departament və s.) ibarətdir. Unitar dövlətə aşağıdakı xüsusiyyətlər xasdır:
Ölkənin bütün ərazisində qüvvədə olan vahid konstitusiya
Yüksək dövlət hakimiyyəti orqanlarının vahid sistemi
Ölkənin bütün ərazisinə şamil edilən yuridiksiyası
Vahid hüquqi sistem
Bələdiyyə orqanlarının ümumdövlət hakimiyyət orqanlarına tabe edilməsi.
Unitar dövlətin iki tipi mövcuddur: mərkəzləşdirilməmiş və mərkəzləşdirilmiş. Birinci tipdə, regional orqanlar mərkəzi orqanlardan asılı olmayaraq formalaşır ona görə də onlar arasında hüquqi münasibətlər desentralizasiya (mərkəzləşdirilməmiş) əsasları üzərində qurulur. (Böyük Britaniya, Yeni Zelandiya, Yaponiya, İspaniya, İtaliya). İkinci tipə elə unitar dövlətlər aiddir ki, burada mərkəz (Niderland, Qazaxıstan, Özbəkistan) tərəfindən təyin olunan vəzifəli şəxslərin vasitəsilə regional orqanların mərkəzə tabeçiliyi həyata keçirilir. Dövlət quruluşunun unitar forması dünyada daha geniş yayılmışdır. Belə dövlətlərdə federasiyadan fərqli olaraq vahid konstitusiya, dövlət hakimiyyətinin vahid ali nümayəndəli orqanları, vahid hökuməti, vahid vətəndaşlığı, vahid maliyyə-kredit və pul sistemi və s. olur.
Dövlət
Dövlət (ərəb. دولة) — siyasi quruluş olub, müəyyən sərhədlər daxilində yaşayan xalqın xüsusi sistemlə idarə olunmasını müəyyənləşdirir. Dövlət çox vaxt cəmiyyətlə səciyyələndirilirlər. Yer kürəsi (Antarktidanı çıxmaq şərtilə) iki yüzdən çox dövlət arasında bölünmüşdür.
Dövlət siyasi birlik olmaq etibarilə müəyyən struktura malik olan, siyasi hakimiyyətin müəyyən təşkili ilə səciyyələnən və müəyyən ərazidə sosial proseslərin tənzimlənməsini təmin edən xüsusi təsisatdır. Dövlət xüsusi siyasi təsisat olmaqla cəmiyyətin siyasi sisteminin özəyini təşkil edir.
Dövlətin forması və fəaliyyəti ilə dövlət nəzəriyyəsi elmi məşğul olur. Nə elmdə, nə də beynəlxalq hüquqda dövlətin qəbul edilmiş ümumi təyinatı var.
== Dövlətin mənşəyi haqqında nəzəriyyələr ==
Dövlətin mənşəyi haqqında müxtəlif nəzəriyyələr mövcuddur. Bunlara teoloji, patriarxal, marksist, zorakılıq, ictimai müqavilə, psixoloji, üzvi və b.
Dövlət içində dövlət
Dövlət içində dövlət — ölkədə hərbi qüvvələr, kəşfiyyat mərkəzləri və polis kimi daxili qüvvələrin ("Dərin dövlət") sivil hakimiyyətə tabe olmadığı siyasi vəziyyətdir. Digər siyasi terminlər kimi bu termin də yunan dilindən törəyib. (κράτος εν κράτει, kratos en kratei, latın dilinə imperioda imperium və ya statuda status kimi keçib).
== "Dövlət içində dövlət" hesab edilənlərin siyahısı ==
== İstinadlar ==
== Xarici keçidlər ==
Fransa'da yeni tartışma 'derin devlet': Kavramın çıkış yeri Türkiye mi?
Dünyəvi dövlət
Dünyəvi dövlət — dinin dövlət idarəetməsindən uzaqlaşdırılması nəticəsində yaranmış dövlətdir. Bu kimi ölkələrdə dövlət orqanlarının qərarları dini əsaslı ola bilməz.
Buna baxmayaraq, dünyəvi dövlətin qanunvericiliyi tam və ya qismən dini normalara uyğunlaşa bilər. "Dünyəvilik" dini baxış və onun qanuniliyinə qarşı çıxmaqla yox, bunlardan azad olmaqla müəyyən edilir və seçilir. Məsələn, dünyəvi dövlətlərdə əhalinin dindar hissəsinin rahatlığına və ya ümumi say çoxluğuna görə (və ya digər bu kimi səbəblərə görə) hər hansı dini bayram istirahət günü və ya dövlət bayramı elan edilə bilər.
Hər bir insan hər hansı dünyəvi dövlətdə dini institutlara müraciət etmədən yaşaya biləcəyinə arxalana bilər. Məsələn, ailə qurduqda müəyyən dini inanc və adətlərdən istifadə etməmək və sair bu kimi hallar. Dünyəvi dövlətdə bütün dini inanclar və onların daşıyıcıları qanun qarşısında bərabərdirlər.
Hazırda Avropa ənənələrinə malik bütün ölkələr, Cənub-Şərqi Asiya və Afrikanın bir sıra ölkələri, həmçinin Şimali və Cənubi Amerikanın əksər dövlətləri dünyəvidir. Lakin bir çox müsəlman ölkələri tam dünyəvi deyil.
Dərin dövlət
Dövlət içində dövlət — ölkədə hərbi qüvvələr, kəşfiyyat mərkəzləri və polis kimi daxili qüvvələrin ("Dərin dövlət") sivil hakimiyyətə tabe olmadığı siyasi vəziyyətdir. Digər siyasi terminlər kimi bu termin də yunan dilindən törəyib. (κράτος εν κράτει, kratos en kratei, latın dilinə imperioda imperium və ya statuda status kimi keçib).
== "Dövlət içində dövlət" hesab edilənlərin siyahısı ==
== İstinadlar ==
== Xarici keçidlər ==
Fransa'da yeni tartışma 'derin devlet': Kavramın çıkış yeri Türkiye mi?
E-dövlət
Elektron hökumət və ya e-hökumət — bir ölkədə və ya regionda vətəndaşlara və digər şəxslərə dövlət xidmətləri göstərmək üçün kompüterlər və internet kimi texnoloji kommunikasiya cihazlarından istifadə edilməsi. Elektron hökumət vətəndaşların hökumətə birbaşa və daha rahat çıxışı, hökumətin vətəndaşlara birbaşa xidmətlərinin göstərilməsi üçün yeni imkanlar təklif edir.
Bu termin vətəndaşlar ilə onların hökuməti (C2G), hökumətlər ilə digər dövlət qurumları (G2G), hökumət ilə vətəndaşlar arasında (G2C), hökumət ilə işçilər arasında (G2E) və hökumətlə özəl sektor (G2B) arasında rəqəmsal qarşılıqlı əlaqələrdən ibarətdir. Elektron hökumətin çatdırılması modelləri bu kateqoriyalara bölünə bilər: Bu qarşılıqlı əlaqələr vətəndaşların hökumətin bütün səviyyələri (şəhər, ştat/vilayət, milli və beynəlxalq) ilə ünsiyyət qurmasından, vətəndaşların informasiya və kommunikasiya texnologiyalarından (İKT; kompüterlər və veb-saytlar kimi) istifadə etməklə idarəetməyə cəlb edilməsini asanlaşdırmaqdan və biznes prosesinin yenidən qurulmasından (BPR) ibarətdir. Brebem və Qut 2017-ci ildə Şimali Amerikada e-hökumət alətlərinin üçüncü tərəf dizaynerlərindən mütərəqqi dəyərləri, hər yerdə iştirakı, geolokasiya və ictimaiyyətin maarifləndirilməsini əhatə edən texnologiyalarına qurduqları istifadəçi qarşılıqlı əlaqəsi idealları haqqında müsahibə götürmüşdülər.
Digər təriflər texnologiyanın obyekt olduğu, e-hökuməti sadəcə vasitəçi və ya alət kimi müəyyən etdiyi, diqqəti dövlət idarəçiliyi məsələlərində xüsusi dəyişikliklərə yönəltdiyi fikrindən kənara çıxır. Hökumətin daxili transformasiyası mütəxəssis texnoloq Mauro D. Riosun əsasını qoyduğu tərifdir. O, "Elektron hökumətin tərifi axtarışında" adlı məqaləsində qeyd etmişdir: "Rəqəmsal hökumət ictimai işlərin təşkili və idarə olunmasının yeni üsuludur. Bu, idarəetmədə və təşkilat sxeminin strukturunda müsbət transformasiya proseslərini başlatmış və bu transformasiyaların asanlaşdırıcısı kimi informasiya və kommunikasiya texnologiyalarının tətbiqi və davamlı mənimsənilməsi yolu ilə, göstərilən prosedurlara və xidmətlərə əlavə dəyər qatmışdır."
== Terminologiyası ==
Elektron hökumət e-hökumət, internet idarəçiliyi, rəqəmsal hökumət, onlayn hökumət, əlaqəli hökumət kimi də tanınır. 2014-cü ildən İƏİT hələ də rəqəmsal hökumət terminindən istifadə edir.
Elektron dövlət
Elektron hökumət və ya e-hökumət — bir ölkədə və ya regionda vətəndaşlara və digər şəxslərə dövlət xidmətləri göstərmək üçün kompüterlər və internet kimi texnoloji kommunikasiya cihazlarından istifadə edilməsi. Elektron hökumət vətəndaşların hökumətə birbaşa və daha rahat çıxışı, hökumətin vətəndaşlara birbaşa xidmətlərinin göstərilməsi üçün yeni imkanlar təklif edir.
Bu termin vətəndaşlar ilə onların hökuməti (C2G), hökumətlər ilə digər dövlət qurumları (G2G), hökumət ilə vətəndaşlar arasında (G2C), hökumət ilə işçilər arasında (G2E) və hökumətlə özəl sektor (G2B) arasında rəqəmsal qarşılıqlı əlaqələrdən ibarətdir. Elektron hökumətin çatdırılması modelləri bu kateqoriyalara bölünə bilər: Bu qarşılıqlı əlaqələr vətəndaşların hökumətin bütün səviyyələri (şəhər, ştat/vilayət, milli və beynəlxalq) ilə ünsiyyət qurmasından, vətəndaşların informasiya və kommunikasiya texnologiyalarından (İKT; kompüterlər və veb-saytlar kimi) istifadə etməklə idarəetməyə cəlb edilməsini asanlaşdırmaqdan və biznes prosesinin yenidən qurulmasından (BPR) ibarətdir. Brebem və Qut 2017-ci ildə Şimali Amerikada e-hökumət alətlərinin üçüncü tərəf dizaynerlərindən mütərəqqi dəyərləri, hər yerdə iştirakı, geolokasiya və ictimaiyyətin maarifləndirilməsini əhatə edən texnologiyalarına qurduqları istifadəçi qarşılıqlı əlaqəsi idealları haqqında müsahibə götürmüşdülər.
Digər təriflər texnologiyanın obyekt olduğu, e-hökuməti sadəcə vasitəçi və ya alət kimi müəyyən etdiyi, diqqəti dövlət idarəçiliyi məsələlərində xüsusi dəyişikliklərə yönəltdiyi fikrindən kənara çıxır. Hökumətin daxili transformasiyası mütəxəssis texnoloq Mauro D. Riosun əsasını qoyduğu tərifdir. O, "Elektron hökumətin tərifi axtarışında" adlı məqaləsində qeyd etmişdir: "Rəqəmsal hökumət ictimai işlərin təşkili və idarə olunmasının yeni üsuludur. Bu, idarəetmədə və təşkilat sxeminin strukturunda müsbət transformasiya proseslərini başlatmış və bu transformasiyaların asanlaşdırıcısı kimi informasiya və kommunikasiya texnologiyalarının tətbiqi və davamlı mənimsənilməsi yolu ilə, göstərilən prosedurlara və xidmətlərə əlavə dəyər qatmışdır."
== Terminologiyası ==
Elektron hökumət e-hökumət, internet idarəçiliyi, rəqəmsal hökumət, onlayn hökumət, əlaqəli hökumət kimi də tanınır. 2014-cü ildən İƏİT hələ də rəqəmsal hökumət terminindən istifadə edir.
Hüquqi dövlət
Hüquqi dövlət – dövlətin təşkilinin və fəaliyyətinin elə bir formasıdır ki, burada insan və vətəndaşın hüquqları və azadlıqları təmin olunur, dövlət hakimiyyətinin fiziki şəxslər və onların müxtəlif birlikləri ilə əlaqələri hüquq əsasında qurulur.
Hüquqi dövlət ("Rechtsstaat") termini də, "polis dövləti" termini kimi, Almaniyada ortaya çıxıb. Bununla belə, bu termin Fransada inkişaf edib və Fransa bu məsələdə həm Almaniyaya, həm də Avropa ölkələrinə örnək olub. Çağdaş ictimai həyatda və siyasi sistemdə "hüquqi dövlət" çox önəmli prinsipdir. Konstitusiya qurumu olan "hüquqi dövlət" prinsipi xüsusilə kontinental Avropa ölkələrində yayğın anlayışdır. Anqlo-sakson ölkələrində "hüquqi dövlət" isə "hüququn hegemonluğu" mənasına gələn "rule of law" termini ilə ifadə olunur.
Hüquqi dövləti bəşəriyyətin nail olduğu ən yaxşı, ən ideal nizam olaraq qəbul etmək mümkündür. Sosial dövlət, demokratik dövlət, dünyəvi dövlət hüquqi dövləti tamamlayan xüsusiyyətlərdir.
Siyasət elmi də zaman keçdikcə makiavelist məntiqdən ayrılaraq hüquqilik zəmininə əsaslanmaq məcburiyyətində qalıb. Çağdaş dövlət idarəçiliyi hüquqi qaydalara bağlıdır.
Kiçik dövlət
Kiçik dövlət və ya kiçik hökumət — ictimai siyasətin və ya özəl sektorun müəyyən sahələrində minimal dövlət müdaxiləsinin olduğu iqtisadi və siyasi sistemi təsvir etmək üçün əsasən yeni sağ konservativlərin və libertarianlar tərəfindən istifadə edilən termin. Bu, klassik liberalizm, o cümlədən konservatizm və libertarianizmin bəzi məktəblərində əhəmiyyətli bir mövzudur. Bunun əleyhdarları böyük dövləti dəstəkləyirlər.
Maarifçilik dövrünə aid klassik liberal düşüncədən formalaşmış kiçik dövlət anlayışı Avstraliya, Danimarka, Honkonq, Yeni Zelandiya, Birləşmiş Krallıq və Birləşmiş Ştatların konservativ partiyalarından populyar bir mövzudur. Buna baxmayaraq, dövlətin kiçildilməsi hədəfinə çatmaq üçün hansı siyasətin aparılması və necə aparılması tez-tez müzakirə edilir.
Kukla dövlət
Kukla dövlət — de-yure müstəqil olan, lakin de-fakto xarici bir dövlətdən asılı olan dövlət.
Milli dövlət
Milli dövlət — qanuniliyini bir millətin müəyyən bir coğrafi sərhəd içindəki üstünlüyündən alan dövlət forması. Dövlət siyasi və geopolitik bir varlıq, ulus (millət) isə mədəni və ya etnik bir varlıqdır. Ulus dövlət qavramı isə bu ikisinin müəyyən bir coğrafiyada örtüşdürür, beləliklə də özündən əvvəl olan dövlət formaları ilə böyük ölçüdə fərqliləşir.
Tarixdəki digər dövlətlərdən fərqli olaraq ulus dövlət modelində dövləti yaradan bütün vətəndaşların ortaq bir dili, ortaq bir mədəniyyətii və ortaq dəyərləri paylaşması əsasdır. Bundan başqa ulus dövlət qavramı hər millətin öz taleyini təyin etmək və muxtariyyət haqqına sahib olduğu fikrini müdafiə edir. Bu xüsusiyyəti ilə dünyadakı bir çox millətçi hərəkata ilham qaynağı olmuşdur.
Ümumilikdə ulus dövlətin Fransız inqilabı dövründə tarix səhnəsinə çıxmış olduğu qəbul edilir. Bu eyni zamanda feodalizmdən kapitalizmə keçid müddətini müəyyən edən dövrdür.
Feodal dövlətdə üstün olan qanunilik anlayışına görə dövlətin sahibi və qanuniliyinin mənbəyi monarxiyadır. Feodal sistemin zəifləməyə başlaması ilə birlikdə güclənən burjuaziya sinifi siyasi ambisiyalarını həyata keçirmək üçün xalqın dəstəyini qazanmalı idi.
Məhdud dövlət
Məhdud dövlət və ya məhdud hökumət — siyasi fəlsəfədə heç bir qüvvəyə malik olmayan dövlətin və ya hökumətin onun konstitusiyasında təsbit edilmiş qanunlarla gücləndirilməsi və ya məhdudlaşdırılmasını nəzərdə tutan fikir. Bu, liberalizm tarixindəki açar anlayışlardandır.
ABŞ Konstitusiyası ABŞ federal hökumətinin konstitusiyada qeyd edilmiş qüvvədən əlavə hər hansı bir qüvvəyə malik olmadığını qeyd edir. Konstitusiyanın onuncu düzəlişində açıq şəkildə bildirilir ki, spesifik olaraq federal hökumətə verilməmiş qüvvə xalq və ştatlar üçün saxlanılır.
ABŞ bu hökumət formasından istifadə edən ən tanınmış nümunələrdəndir. ABŞ-nin məhdud dövləti yoxlama və balans sisteminə bölünür ki, dövlət daxilindəki qollar bölüşdürülmüş məsuliyyətləri olsun və digərindən üstün bir şöbə mövcud olmasın.
"Magna Carta" və ABŞ Konstitusiyası dövlət gücünü məhdudlaşdırılmaşında böyük əhəmiyyət kəsb edir. Məhdud dövlət termininin ən erkən istifadəsi XVI əsrin axırlarına, kral I Ceymsin hakimiyyət dövrünə təsadüf edir. Məhdud dövlətin tətbiqi fərdi azadlığın dövlət müdaxiləsindən qorunmasını əhatə edir.
Nadir Dövlət
Nadir Dövlət (türk. Nadir Devlet, tatarca: Надир Дәүләт) — tatar əsilli Türkiyə alimi, tarixçi, jurnalist, tarix elmləri doktoru, professor, Tatarıstan Elmlər Akademiyasının yabançı üzvü
Nadir İbrahim oğlu Dövlət Kildi 15 iyul 1944-cü ildə bolşevik diktaturasından Mançuriyaya qaçan tatar kökənli İbrahim və Ruqiyyə Dövlət-Kildi ailəsində anadan olmuşdur. Valideynləri Ayaz İshaki tərəfindən yayınlanan tatarca "Milli Bayrak" qəzetinin yaradılmasında iştirak etmişlər. Sovet qoşunları 1945-ci ildə Mançuriyaya girdikdən sonra Çinə sığınan bir çox tatar ailəsi həbs olunmuşdur. İbrahim və Ruqiyyə Dövlət-Kildiyevlər casusluqda günahlandırılmış və hər ikisi on il müddətinə həbs cəzasına məhkum edilmiş, müxtəlif QULAQ düşərgələrinə göndərilmişdir. QULAQ-a gedən yolda Nadir Dövlətin bacısı Fəridə dünyaya gəlmişdir.
Bir yaş yarımlıq Nadir babasının himayəsində qalmış, lakin bir neçə ay sonra babası ölmüşdür. Nadir Mançuriyada qalmağı bacaran tatar ailəsi Axtyam və Gainijamal İlyasov tərəfindən himayəyə götürülmüşdür. Çində kommunist rejim qurulduqdan sonra bu ölkəyə sığınan minlərlə tatar yeni bir yaşayış yeri axtarmağa məcbur olmuş, kimi Yaponiyaya, kimi Avstraliyaya və ABŞ-a köçmüşdür. İlyasovlar ailəsi isə Türkiyəyə mühacirət etmişdir.
Neytral dövlət
Bitərəflik — beynəxalq hüquqda müharibədə iştirak etməməkdir, sülh zamanını isə hərbi alyanslarda iştirak etməməkdir.
Peyk dövlət
Peyk dövlət - Kağız üzərində müstəqil olmaqla birlikdə, özündən hərbi, siyasi və ya iqtisadi baxımdan daha güclü bir ölkənin motivimində olan ölkəyə siyasət elmində verilən ad.
Əksəriyyətlə Varşava Paktına üzv Şərqi Avropa ölkələrinin Sovet İttifaqına üzvlüklərini xarakterizə üçün müraciət edilən termin, 1975-2005 arasında Hariri Sui-qəsdindən sonra Suriyanın beynəlxalq təzyiqlərə dözə bilməyərək əsgərlərini çəkməsinə qədər bu ölkənin motivimində olan Livan üçün də istifadə edilmişdir.
Termin zaman-zaman başqa mənalara gələn kukla dövlət, yeni müstəmləkə, protektorat ya da mandat ilə qarışdırılaraq da istifadə edilmişdir.
Qarovulçu dövlət
Minarxizm və ya tarixən Qarovulçu dövlət (ing. Night-watchman state) — məhdud və minimal olan, vəzifələri sadəcə vətəndaşları ordu, polis və məhkəmə ilə təmin etməklə, yəni hücum, oğurluq, müqavilə pozuntusu və fırıldarçılığın qarşısını almaqla hücum etməmə prinsipinin tətbiqedicisi olmaqdan ibarət dövlət modeli. Bu modelin tərəfini saxlayanlar minarxistlər adlanır.
Minarxizm, anarxo-kapitalizm ilə yanaşı, libertarializmin iki sütunundan biridir.
Bu hökumət forması əsasən ABŞ libertarianizmi, obyektivizm və sağ-libertarian siyasi fəlsəfəsi ilə əlaqələndirilir. Buna baxmayaraq, minarxizm anarxist olmayan libertarian sosialistlər və digər sol-libertarianlar tərəfindən müdafiə edilmişdir. Həmçinin, bəzi anarxistlər və sol-libertarianlar da minimal təminatlı dövləti fikrini ümumi sosial təhlükəsizliyin işçi sinif üçün qısamüddətli hədəf olması şərti ilə dəstəkləmişdir və təminat proqramlarını həm hökuməti, həm də ki kapitalizmi ləğv etməsinə səbəb olacağı halda dayandırmağı irəli sürmüşdür. Digər sol-libertarianlar kasıblar üçün nəzərdə tutulmuş sosial təminatdan əvvəl korporativ təminatı ləğv etməyi üstün tuturlar.
Qarovulçu dövlət modeli 1974-cü ildə Robert Nozik tərəfindən müəllifi olduğu "Anarxiya, dövlət və utopiya" kitabında müdafiə edilmiş və populyarlaşdırılmışdır. Tarixşünas Çarlz Taunsend XIX əsr Böyük Britaniyasını bu hökumət formasının flaqmanı kimi qələmə vermişdir.
Sonqay (dövlət)
Sonqay — XV-XVI əsrlərdə Afrikada mövcud olmuş, Niger çayının orta axarında indiki Niger, Nigeriya və Mali dövlətlərinin ərazisini əhatə edən dövlət.
Sonqay imperiyasının əsası, əfsanəvi məlumatlara görə, IX əsrdən Qao əyalətində mövcud olmuş kiçik çarlıq tərəfindən qoyulmuşdur. XI əsrdə yerli hakim islam dinini qəbul etmiş və sonrakı 300 il ərzində onun davamçıları öz hakimiyyətlərinin müasir Mali dövlətinin əksər ərazilərinə yayılmasına nail olmuşlar.
Sonqay imperiyasının əsası 1462–1492-ci illərdə hakimiyyətdə olmuş Ali Ber tərəfindən qoyulmuş və o, 7 illik mühasirədən sonra tuareqləri Tambuktudan qovaraq Cenneni ələ keçirmişdir.
Ali Beri hakimiyyətdə əvəz edən oğlu bütpərəst maldarlarla müsəlman tacirlər arasında tarazlığı qoruya bilməmiş və 1493-cü ildə hakimiyyətdən devrilmişdir. Sonqay dövlətinin üçüncü hökmdarı, 1493–1528-ci illərdə hakimiyyətdə olmuş Məhəmməd Askiyanın dövründə dövlət özünün ən yüksək inkişaf səviyyəsinə çatmışdır.
Askiya titulu daşıyan bu sülalənin hökmdarları 1591-ci ilədək, Cudar paşa ölkəni işğal edənədək hakimiyyətdə qaldılar. Bu işğaldan sonra sonqaylar Mərakeş sultanı Əhməd-əl-Mənsurdan asılı vəziyyətə düşdülər.
Куббель Л. Е. Сонгайская держава: Опыт исследования социально-политического строя / Отв. ред.
Sosial dövlət
Sosial dövlət — vətəndaşların rifahını başlıca vəzifə qəbul edən dövlət anlayışı olub, onların iqtisadi və sosial əmin-amanlıqlarının qorunması və irəli çəkilməsində dövlətin əsas rol oynamasını təklif edir. Bu sistem sosial ədalət təmin olunmuş, maddi sərvətlər, nemətlər, istehsal resursları qanun daxilində hamıya əlçatan olan və hər bir vətəndaşın layiqli həyat şəraiti əldə etməsinə təminat verən hüquqi, demokratik, müasir ictimai-siyasi quruluşdur. Sosial dövlət anlayışı ilk dəfə 1850-ci ildə alman alimi Lorens fon Şteyn tərəfindən işlədilmişdir.
Ümumilikdə bir sosial dövlətin iki növ siyasi və sosial yanaşması ola bilər:
Bu modelə görə dövlət vətəndaşların firavan həyat şəraitinin yaradılmasında əsas məsuliyyət daşıyan qurumdur. Bu modeldə dövlətin vəzifəsi daha geniş əhatəli olur, çünki bir vətəndaşın rifahının hər bir yönü üçün məsuliyyət dövlətin üzərinə düşür və bu məsuliyyət heç bir fərq qoyulmadan ölkənin bütün vətəndaşları üçün ümumilik daşıyır.
İkinci növ yanaşmada isə bir sosial dövlət vətəndaşlarının həyat səviyyələrinin əvvəlcədən müəyyən olunmuş minimum standartların altına enməməsi üçün bir "sosial təhlükəsizliyi təmin etmə şəbəkəsi" yaradılması nəzərdə tutulur.
"Sosial dövlət" və "sosial cəmiyyət" ingiliscə müəyyən ölkələrdə (xüsusilə ABŞ) bəzi anlayış qarışıqlıqlarına səbəb olmuş və bu məsələ önəmli mübahisə mövzusu olmuş və olmaqdadır. ABŞ-də və bəzi digər ölkələrdə minimum rifah səviyyəsi mərkəzləşdirilmiş dövlət tərəfindən sığortalanıb birbaşa vahid mərkəzdən qorunmamaqdadır. Lakin hər bir vətəndaşın bu rifah səviyyəsinə çata bilməsi üçün dövlətə bağlı olmayan könüllü sosial qruplar, həm sosial məqsədli özəl qeyri-kommersiya təşkilatları, həm maksimum qazanc hədəfli özəl şirkətlər və az da olsa mərkəzi hökumət orqanları tərəfindən dəstəklənən sosial təşkilatlar bu məsələdə yardımlar göstərməkdədirlər. Bu anlayışa əks olan digər bir "sosial dövlət" anlayışı da mövcuddur.
Sosialist dövlət
Sosialist dövlət, Sosialist ölkə, Sosialist respublika və ya Fəhlə respublikası — konstitusiyasına əsasən sosializmə yönəlmiş suveren dövlət. "Kommunist dövlət" termini Qərb mediasında adətən Marksizm–Leninizm və ya Maoizmin bir variantına bağlı olan partiyalar tərəfindən idarə edilən təkpartiyalı sosialist dövlətlərə verilən bir addır. Bu dövlətlərin əksəriyyəti sosilizmin inkişafı prosesində və ya kommunizmi əldə etməmiş olduqlarını iddia etdiklərindən özlərini "sosialist dövlət" hesab edirlər
Bir sıra dövlətlər Marksizm–Leninizm siyasi sisteminə və ya onun variantlarına bağlı olmadan öz konstitusiyalarında sosializmin bəzi anlayışlarından istifadə edirlər.
Sosialist dövlət özünü sosialist partiya adlandıran bir siyasi təşkilat tərəfindən idarə olunan çoxpartiyalı liberal demokratiyadan fərqlənir, çünki bu hallarda ölkə konstitusiyasına əsasən hökumət sosialist bir cəmiyyət qura bilməz. Belə hallarda siyasi sistem və hökumət mexanizmi məhz sosializmin inkişafı ilə məşğul olmaq üçün strukturlaşdırılmamış olur.
Sosialist dövlət anlayışı "dövlət sosializmi" ilə yaxından əlaqəlidir. Dövlət sosializmi hökumət fəaliyyəti və ya siyasətinin tətbiqi yolu ilə bir sosialist sistemin qurulacağına inanan siyasi bir baxışdır. Belə ki, sosialist dövlət anlayışı adətən leninistlər və marksist–leninistlər tərəfindən müdafiə edilir. Buna baxmayaraq, bu fikir bəzi klassik marksistlər tərəfindən ya gərəksiz, yada səmərəsiz hesab edilir. Marksist–Leninist siyasi görünüşə görə, "sosialist dövlət" ölkənin iqtisadi, sosial və siyasi işlərini ölkəni sosializmin həyata keçirilməsinə yönəldən bir avanqard partiyanın nəzarəti altındakı hökumətin təşkil etdiyi bir dövlətdir.
Dövlət hüququ
Dövlət hüququ — hüquqi şəxslərlə hökumət arasında, dövlət daxilində müxtəlif institutlar arasında, hökumətin müxtəlif qolları arasında, habelə cəmiyyətə birbaşa aidiyyəti olan şəxslər arasında münasibətləri tənzimləyən hüquq hissəsidir. Dövlət hüququ konstitusiya hüququndan, inzibati hüquqdan, vergi hüququndan və cinayət hüququndan, eləcə də bütün prosessual hüquqdan ibarətdir. Fərdlər arasında münasibətlərə aid qanunlar xüsusi hüquqa aiddir.
Dövlət hüququnun idarə etdiyi münasibətlər asimmetrikdir və qeyri-bərabərdir. Dövlət orqanları (mərkəzi və ya yerli) şəxslərin hüquqları ilə bağlı qərarlar qəbul edə bilər. Bununla belə, qanunun aliliyi doktrinasının nəticəsi olaraq, hakimiyyət orqanları yalnız qanun çərçivəsində hərəkət edə bilər. Hökumət qanuna tabe olmalıdır. Məsələn, inzibati orqanın qərarından narazı qalan vətəndaş məhkəməyə müraciət edə bilər.
Dövlət hüququ və xüsusi hüquq arasındakı fərq Roma hüquqşünası Ulpianın (təxminən 170 – 228) ilk dəfə qeyd etdiyi Roma hüququna gedib çıxır. Daha sonra həm mülki hüquq ənənəsinə sadiq qalan ölkələrin, həm də ümumi hüquq ənənəsinə sadiq qalan ölkələrin hüquq sistemlərini görmək olar.
Dövlət iqtisadiyyatı
Dövlət iqtisadiyyatı — dövlətə məxsus bütün növ iqtisadi resursların, istehsal amillərinin, vəsaitlərin dövlət orqanlarının sərəncamında və nəzarətində olduğu iqtisadi sistem. Dövlət iqtisadiyyatı bazar iqtisadiyyatına qarşıdır.
== Məqsədləri ==
Dövlət iqtisadiyyatının fəaliyyətinin əsas məqsədi səmərəli və rəqabətqabiliyyətli iqtisadi sistemin yaradılmasıdır. Eyni zamanda, bu məqsədə çatmaq üçün mexanizm və üsullara mülkiyyət formasından asılı olmayaraq bütün təsərrüfat subyektlərinin təsərrüfat fəaliyyəti üçün əlverişli şərait yaratmağa imkan verən alətlər kompleksi daxildir.
Dövlət iqtisadiyyatı üçün digər məqsədlər qoyulur:
1. Milli istehsal həcminin daimi yüksək artım templəri. Bu, ani dəyişikliklər, tənəzzüllər və böhranlar olmadan müəyyən bir ölkədə məhsul və xidmətlərin istehsalında davamlı artım deməkdir.
2. Qiymət sabitliyi. Nəzərə almaq lazımdır ki, uzun müddət ərzində sabit qalan qiymətlər ÜDM-in artım tempini ləngidir və məşğulluğu azaldır.
Dövlət maliyyəsi
Dövlət maliyyəsi — dövlətin bu və ya digər formada iştirakçısı olduğu pul münasibətlərinin təşkili forması. Dövlət maliyyəsi iqtisadi münasibətlərin məcmusudur, dövlətin öz orqanlarının saxlanması və özünəməxsus funksiyalarını yerinə yetirməsi üçün zəruri olan vəsaitlərin təhsili və bölgüsü sistemidir.
== Dövlət maliyyəsinin funksiyaları ==
Dövlət maliyyəsi, mərkəzləşdirilmiş (dövlət) maliyyəyə aid olan hissədə maliyyə sisteminin bir hissəsidir. Dövlət maliyyəsinin əsas məqsədi dövlətdən öz funksiyalarının həyata keçirilməsi üçün zəruri olan maliyyə vəsaitlərinin formalaşmasını və istifadəsini təmin etməkdir.
Dövlət maliyyəsi, digər maliyyə kateqoriyaları kimi, aşağıdakı funksiyaları yerinə yetirir:
paylanması
nəzarət
tənzimləyən
== Dövlət maliyyə idarəçiliyi ==
Dövlət maliyyəsinin idarə edilməsi dövlət orqanları, ilk növbədə Prezident və qanunvericilik (dövlət maliyyəsi sahəsində müvafiq qanunlar qəbul edən Federal Məclis) və icra (Hökumət, Mərkəzi Bank, Maliyyə Nazirliyi və s.) tərəfindən həyata keçirilir.
== İstinadlar ==
== Ədəbiyyat ==
Финансы: Учебник /Под ред. В. В. Ковалева М:ТК Велби, Изд-во Проспект, 2004
Многоликая коррупция. Выявление уязвимых мест на уровне секторов экономики и государственного управления. М.: «Альпина Паблишер». 2010 [The Many Faces of Coruption: Tracking Vulnerabilities at the Sector Level].
Dövlət quruluşu
Dövlət quruluşu — dövlətdə əsas qanunlarla (Konstitusiya, əsas qanunlar, müstəqillik bəyannamələri və s.) müəyyən edilən siyasi-hüquqi, inzibati, iqtisadi və sosial münasibətlər sistemi, habelə dövlət quruluşu cəmiyyətin sosial-iqtisadi inkişafı və dövlətdə siyasi qüvvələrin balansı.
“Dövlət quruluşu” anlayışı konstitusiya ilə təsbit edilən və qorunan münasibətlər və dəyərlər sistemi olan “konstitusiya quruluşu”ndan daha genişdir.
== Həmçinin bax ==
Dövlət quruluşu formaları
Siyasi sistem
== Ədəbiyyat ==
Яценко Н. Е. Толковый словарь обществоведческих терминов. — СПб, 1999.
Большой юридический словарь / Под ред. А. Я. Сухарева, В. Е. Крутских. — М, 2002.
Иванец Г. И., Калинский И. В., Червонюк В. И. Конституционное право России: энциклопедический словарь / Под общей ред. В. И. Червонюка. — М.: Юрид.
Dövlət təkyəsi
Dövlət təkyəsi vəya Təkyeyi-dövlət (farsca: تَکْیهٔ دَوْلَت takye-ye dowlat) Tehranda yerləşən İran təkyələrindən biri idi. 1873-cü ildə Nasirəddin şah Qacar tərəfindən tikilmişdir. 1873-cü ildə tikilən və 1946-cı ildə məhv edilən bu təkyə vaxtilə İranın ən böyük təkyəsi olmuşdur. Təkyənin memarı Hüseynəli Mehrin idi. 1946-cı ildə hökumət təkyəni sökmək qərarına gəlmişdir.
Dövlət xərcləri
Dövlət xərcləri — dövlətin vəzifə və funksiyalarının maliyyə təminatı üçün ayrılan xərclər. Dövlət idarəçiliyi və fiskal siyasət çərçivəsində nəzərdən keçirilir.
== Tərifi ==
Lev Yakobsonun tərifinə görə dövlət xərcləri dövlətin qarşısında duran məqsədlərə nail olmaq üçün dövlət və özəl müəssisələrin istehsal etdiyi, dövlətin tələb etdiyi məhsul, iş və xidmət növlərinin maliyyələşdirilməsinə yönəlmiş xərclərdir .
Başqa sözlə, dövlət xərcləri geri qaytarılmayan və maliyyə tələbləri yaratmayan və ya təmin etməyən ödənişlərdir; öz funksiyalarını yerinə yetirən dövlətlə bağlı xərclər .
== Xərc strukturu ==
Hökumət xərclərinə daxildir:
malların və xidmətlərin dövlət satınalmaları;
dövlətdən özəl sektora pul əməliyyatları;
dövlət qulluqçularının əməyinin ödənilməsi;
sosial ödənişlər;
dövlət borcuna xidmət;
köçürmələr.